Հենրի Միլեր. Խեցգետնի արևադարձը

Հենրի Միլեր  Henry Miller

(1891-1980 ԱՄՆ)

Խեցգետնի արևադարձը  Tropic of Cancer

(վեպ)

անգլերենից թարգմանեց Զավեն Բոյաջյանը

Անտարես հրատարակչություն

Երևան, 2012թ.

Ոչ մի տեղ փոփոխության թեթևակի նշան էլ չկա: Ժամանակի քաղցկեղը շարունակում է մեզ կրծել: Մեր հերոսները կամ ինքնասպան են եղել, կամ դրանով են զբաղված: Ուրեմն հերոսը Ժամանակը չէ, այլ` Ժամանակի Բացակայությունը: Մենք պետք է համաքայլ շարժվենք, մեկտեղ ընթանանք դեպի մահվան բանտը: Փախչելու հնար չկա: Եղանակը չի փոխվելու:

Ոչ փող ունեմ, ոչ հոգեպահուստ, ոչ էլ հույս: Աշխարհի ամենաերջանիկ մարդն եմ: Մի տարի, նույնիսկ կես տարի առաջ մտածում էի, թե արվեստագետ եմ: Հիմա արդեն չեմ մտածում դրա մասին, արվեստագետ եմ: Ինչ կար-չկար, որ գրականություն էր, պոկվել է ինձնից: Փառք Աստծու, էլ պետք չի գրքեր գրել:

Երգելու համար պիտի բերանդ բացես: Պիտի երկու թոք ունենաս ու մի փոքր էլ երաժշտությունից գլուխ հանես: Պարտադիր չի ակորդեոն կամ կիթառ ունենալ: Էականը երգելու ցանկությունն է: Ուրեմն սա երգ է: Ես երգում եմ:

Աշխարհն իմ շուրջ տարրալուծվում է` տեղ-տեղ ժամանակի կղզյակներ թողնելով: Աշխարհը ինքն իրեն խժռող քաղցկեղ է... Կարծում եմ, որ երբ մեծ լռություն իջնի ամենուր և ամեն ինչի վրա, վերջապես երաժշտությունը կթագավորի: Երբ ամեն բան նորից կքաշվի ժամանակի արգանդը, վերստին քաոս կտիրի, իսկ քաոսն այն պարտիտուրն է, որով ստեղծվել է իրականությունը: Դու, Տանյա, իմ քաոսն ես: Դրա համար եմ երգում: Ես չեմ նույնիսկ, այլ մեռնող աշխարհը, որի վրայից պլոկվում է ժամանակի կաշին:

Մենակ ու անօգնական կանգնած դուռը փակ վանդակում` նա հայտնաբերում է, որ առյուծները չեն հասկանում իր լեզուն: Ոչ մի առյուծ երբեք չի լսել Սպինոզայի մասին: Ի՞նչ Սպինոզա, եթե ատամներդ չես կարող խրել դրա մեջ: «Մի՜ս տվեք», - մռնչում են առյուծները, իսկ հրեան, քար կտրած, կանգնել է վանդակում... Առյուծներն էլ են հիասթափված: Նրանք ծարավի էին արյան, ոսկորների, կռճիկների, ջլերի: Ծամում են ու ծամում, բայց էդ ամենը խոսքեր են, ծամոն, իսկ ծամոնն անմարսելի է:

Խոսքը քո բերանում անարխիա է:
Հինգ րոպե կանգնում ենք, հարյուրամյակներ խժռում: Դու մաղ ես, որի միջով իմ անարխիան անցնում է, խոսքերի վերածվում: Խոսքի հետևում քաոս է: Ամեն մի խոսք թել է, երիզ, բայց չկա ու երբեք էլ էնքան խոսք չի լինի, որ ցանց գործենք:

Տուրգենևի կատարելության կողքին դնում եմ Դոստոևսկու կատարելությունը: Ուրեմն նույն արվեստում գոյություն ունի երկու տեսակի կատարելություն: Բայց Վան Գոգի նամակներում կատարելությունն այս երկու տեսակից էլ վեր է: Դա անհատի հաղթանական է արվեստի նկատմամբ:

Կյանքն ամենուր շարունակվում : Կյանքը միշտ էլ շարունակվում է: Երևի ուր էլ գնամ, դրամա է: Մարդիկ ոջիլների պես են, մտնում են մաշկիդ տակ և տեղավորվում: Քորվում ու քորվում ես արյունոտվելու աստիճանի, բայց անզոր ես ընդմիշտ ազատվել ոջիլներից: Ամեն տեղ էլ, ուր գնում եմ, մարդիկ իրենց կյանքը խառնաշփոթ են դարձնում: Ամեն մեկն իր անձնական ողբերգությունն ունի: Դժբախտությունը, տաղտուկը, վիշտը, ինքնասպանության միտքը հիմա արյան մեջ են: Մթնոլորտը հագեցած է աղետի, հուսալքման, ապարդյունության շնչով: Քորվիր ու քորվիր, մինչև որ մաշկահան լինես: Ինչևէ, դա առույգություն է տալիս ինձ: Վհատվելու կամ ընկճվելու փոխարեն հաճույք եմ ստանում: Ես նորանոր աղետների, ավելի մեծ փորձանքների, ավելի տպավորիչ ձախողումների եմ կարոտ: Թող աշխարհը փուլ գա, թող բոլորը քորվեն մահու չափ:

Միայն էս առավոտ էր, որ մի քանի շաբաթվա ամայությունից հետո նորից ֆիզիկապես ընկալեցի Փարիզը: Երևի պատճառը գիրքն է, որ սկսել է աճել իմ մեջ: Ամեն տեղ ինձ հետ է: Քայլում են քաղաքում` երեխան կրծքիս տակ, և ոստիկանները փողոցներն են անցկացնում: Կանայք վեր են կենում` տեղները զիջելու: Էլ ոչ ոք չի հրմշտում: Հղի եմ: Տնգտնգում են ծանրումեծ. հսկայական փորս դեմ է եղել աշխարհին:

Մենք գրականության նոր տիեզերագոյացում ենք հորինել, ես ու Բորիսը: Դա նոր Աստվածաշունչ է լինելու` Վերջին գիրքը: Բոլոր նրանք, ովքեր ասելիք ունեն, գրքի էջերում իրենց խոսքը կասեն` անանուն: Մենք կքամենք դարը: Մեզնից հետո ոչ մի գիրք չի լինի, առնվազն մի սերունդ: Մինչև օրս խարխափում էինք խավարում, և միայն բնազդն էր մեզ առաջնորդ: Իսկ հիմա մի անոթ կունենանք, որի մեջ կլցնենք կենարար հեղուկը, ռումբ, որը կպայթեցնի աշխարհը, երբ նետենք:

Արդեն հարյուրավոր տարիներ աշխարհը, մեր աշխարհը շունչը փչում է: Եվ ոչ ոք էդ հարյուրավոր տարիներին էնքան հանդգնություն չի ունեցել, որ մի ռումբ խցկի արարչագործության քամակն ու պատրույգը վառի: Փտում է աշխարհը, մաս-մաս մեռնում: Բայց նրան coup de grace (ֆր. վերջին հարված) է պետք, պայթյուն, որ ամեն ինչ փշուր-փշուր կանի: Ոչ ոք մեզնից ամբողջական չի, այնինչ բոլորիս մեջ էլ մայրցամաքներ կան, ծովեր` մայրցամաքների միջև ու երկնքի թռչուններ:

Քաղաքավարությամբ հարցնում եմ, թե չե՞մ խանգարի իրենց, բայց նկատի ունեմ, թե իրենք չե՞ն խանգարի ինձ...

Նայում եմ ձեզ, որ նստել եք կողք կողքի, և գիտեմ` արանքում անդունդ կա: Ձեր մերձությունը մոլորակների մերձություն է: Իսկ ես ձեր  միջի անօդ տարածությունն եմ: Եթե հեռանամ, էլ տարածություն չի լինի, որ լողաք:

Պատահական չի, որ մեզ նմանները Փարիզ են ձգտում: Փարիզը պարզապես էստրադա է, պտտվող բեմ, որը հանդիսատեսին հնարավորություն է տալիս ներկայացումը բոլոր կողմերից տեսնել: Փարիզն ինքնին դրամա չի ստեղծում: Դրանք ուրիշ տեղ են սկիզբ առնում: Փարիզն ընդամենը աքցան է, որով սաղմը դուրս են քաշում արգանդից և դնում ինկուբատորի մեջ: Փարիզն արհեստածինների օրրանն է: Փարիզյան օրորոցում տարուբերվելով` մեն մեկը իր սեփական հողին է փարում, իր Բեռլինը, Նյու Յորքը, Չիկագոն, Վիեննան, Մինսկը երազում: Վիեննան ոչ մի տեղ էնքան Վիեննա չի, ինչքան Փարիզում: ... Փարիզյան պատերին կկարդաք, թե էստեղ Զոլան է ապրել կամ Բալզակը, Դանտեն, Ստրինդբերգը, ով ասես, որ իրենից մի բան է ներկայացրել: Բոլորն ապրել են էստեղ ինչ-որ մի ժամանակ: Ոչ ոք մահկանացուն Փարիզում չի կնքել...

Վատ վեպի համար էլ են նստելու աթոռ և որոշ առանձնություն պահանջվում:

Բոլորս մեռած ենք էնտեղ, մեռնում ենք կամ մեռնելու վրա ենք: Մեզ լավ վերնագրեր են պետք: Միս է պետք` շատ ու շատ կտորներ, հյութալի սուկի, բիֆշտեքսներ, երիկամներ, ոստրեներ, փորոտիք:

Աշխարհը փոքրացել, դարձել է մի թաղի չափ, ոչ աստղեր են մնացել, ոչ ծառեր, ոչ գետեր: Էստեղ ապրողները մեռել են. աթոռներ են սարքում, որոնց վրա նստում են ուրիշները իրենց երազներում:

Մարդիկ, դուք ի՞նչ իրավունք ունեք իմ կյանքը տակնուվրա անել, գողանալ ժամանակս, փորփրել հոգիս, ծծել մտքերս, ինձ դարձնել ձեր ընկերակիցը, մտերիմն ու տեղեկատու բյուրոն:

Դժվար չի մենակ լինել, եթե աղքատ ես ու ձախողակ: Արվեստագետը միշտ էլ մենակ է, եթե, իրոք, արվեստագետ է: Ոչ, միակ բանը, որ պետք է արվեստագետին, մենությունն է:

Դռներն ամուր փակված են, դագաղի խուփը` պինդ դրած: Քնիր, Նապոլեոն: Քո գաղափարները պետք չէին, միայն` դիա'կդ:

Նյու Յորքը նույնիսկ հարուստ մարդուն իր անկարևորության միտքն է ներշնչում: Նյու Յորքը պաղշունչ է, փայլուն, չարանենգ: Շենքերը իշխում են: Մի տեսակ ատոմային մոլեգնություն կա նրա եռուզեռի մեջ. ինչքան կատաղի է տեմպը, այնքան սակավ է հոգին: <շտական խմորում, բայց նույն հաջողությամբ դա կարող էր կատարվել փորձանոթի մեջ: Ոչ ոք չգիտի, թե ինչն ինչոց է: Ոչ ոք չի ղեկավարում էներգիան: Մի վիթխարի բան: Օտարոտի: Անըմբռնելի: Ահռելի ռեակտիվ մղանք, բայց բացարձակապես չհամաձայնեցված:

Թվում է` մերկ եմ, և մարմնիս ամեն մի ծակոտկեն լուսամուտ է, և բոլոր լուսամուտները բաց են, և լույսը ողողել է փորուփսորս:

Ինձ թվում է` մի մեծ լիճ կա իմ մեջ, երփնափայլ, բայց դոնդողի պես պաղ լիճ: Իսկ լիճն ի վեր թռչունների հոծ երամներ են գալար-գալար ելնում, խոշորամարմին չվող թռչուններ` երկար, բարակ ոտքերով ու փայլփլուն փետուրներով: Երամ առ երամ բարձրանում են լճի պաղ ու հանդարտ մակերույթին և, անցնելով իմ անրակների տակից, անհետանում են տարածության ճերմակ անհունում: Իսկ հետո դանդաղ, շատ դանդաղ, սպիտակ գլխարկով պառավի նման, ինչ-որ մեկը շրջում է իմ մարմնով, լուսամուտներն է դանդաղ փակոտում, և ամեն ինչ դառնում է ի շրջանս յուր:

Եթե սկսում ես թմբուկներից, պիտի ավարտես պայթուցիկով:

Զարմանալի չէ, որ մարդիկ վարդեր են աճեցրել էս գոմաղբից, զարմանալին այն է, որ նրանք ինչ-որ պատճառով վարդերի կարիք են ունեցել:

Ինձ թվում է, թե մեծ արհավիրքն արդեն կատարվել է, թե, իրոք, սրանից մենակ չէի էլ կարող լինել: Մտքիս դնում եմ ոչնչի հետ հույս չկապել, ոչնչ չակնկալել, այսուհետ ապրել կենդանու, գիշատիչ գազանի, շրջմոլիկ ավարառուի պես:

Հոգևոր էության ծայրամասերում մարդն էլի մերկ է վայրենում նման: Անգամ, այսպես կոչված, Աստծուն էլ գտնի, նա մնում է մերկ. կմախք է: Պետք է նորից կյանք մտնել մարմին առնելու համար: Բանը պետք է մարմին դառնա, անձը ծարավ է: ...Եթե ամենակարևորը ապրելն է, ուրեմն կապրեմ... Մինչև հիմա փորձել եմ թանկագին կաշիս փրկել, ոսկորներիս վրա մնացած մսի կտորները պահպանել: Սրանից հետո վերջ: Համբերությանս բաժակը լցվել է: Մեջքս սեղմած պատին` էլ նահանջելու տեղ չունեմ: Պատմականորեն մեռած եմ: Եթե ինչ-որ բան կա հանդերձյալ կյանքում, ես հետ կոստնեմ: Գտել եմ Աստծուն, բայց նա անզոր է: Ես միայն հոգեպես եմ մեռած: Ֆիզիկապես ողջ եմ: Բարոյապես էլ` ազատ: Աշխարհը, որից հեռանում եմ, գազանանոց է: Լույսը բացվում է նոր աշխարհի` ջունգլիի վրա, որտեղ սրամագիլ լղար ուրուներ են շրջում: Եթե ես բորենի եմ, ուրեմն լղար եմ ու սովահար. ճամփա եմ ընկնում փորս կշտացնելու:

Նա հայհոյանքով է արթնանում, իրեն է հայհոյում, աշխատանքը, կյանքը: Ձանձրացած ու անտրամադիր է աչքերը բացում, տխուր, որ շունչը չի փչել գիշերը:

Մի օր իմ մասին ես գիրք կգրեմ, մտքերս կշարադրեմ: Չէ, խոսքը պարզապես ինքնավերլուծության մասին չի.... ինձ կդնեմ վիրահատական սեղանին ու ամբողջ փորոտիքս դուրս կթափեմ... մինչև վերջին աղիքը:

Նա ամեն օր միլիոնավոր ու միլիարդավոր թերթեր դուրս նետող մեքենայի նման է, թերթեր, որոնց առաջին էջերը լի են աղետների, ընդվզումների, սպանությունների, պայթյունների, ընդհարումների մասին հայտնող լուրերով, բայց ինքն արդեն ոչինչ չի զգում: Թե մեկնումեկը չանջատի շարժիչը, նա երբեք էլ չի իմանա` ինչ է մահը. անհնար է մեռնել, եթե մարմինդ գողացել են:

Լավ սրբագրիչը փոքր-ինչ նման է ամենազոր Աստծուն, աշխարհում է, բայց աշխարհինը չի: Միայն կիրակիների համար է: Կիրակին է նրա ազա երեկոն:

Ավելի լավ է Ամերիկան միշտ էդպես մնա` հեռվում, բացիկի նկարի նման, որին նայում ես թուլության պահին: Էդպես մտածում ես, թե նա սպասում է քեզ` անփոփոխ, անարատ, ազատ ու արձակ հայրենի եզերք, որտեղ կովերն ու ոչխարներն են արածում, և գորովասիրտ տղամարդիկ, ինչ աչքները տեսնի, պատրաստ են միջում դնել` տղամարդ կլինի, կին, թե կենդանի: Ամերիկան գոյություն չունի: Մի անուն է, որ տալիս են վերացական գաղափարին...

Փարիզը պոռնիկի պես է: Հեռվից զմայլելի է թվում, չես համբերում, թե երբ պիտի գիրկդ առնես: Բայց հինգ րոպե անց դատարկություն ես զգում, ինքդ քեզնից զզվում: Գիտես, որ խաբվել ես:

Եթե բանը վերաբերում է նկարչությանը, առանձնակի տարբերություն չկա պոռնիկի, դռնապանուհու և նախարարի ճաշակների միջև:

Եվրոպան ներծծված է արվեստով, նրա հողը լիքն է մեծերի ոսկորներով, իսկ թանգարանները պայթում են թալանված գանձերով, բայց կա մի բան, որը Եվրոպան երբեք չի ունեցել. ազատ, առողջ ոգի, ինչը և կարելի է կոչել ՄԱՐԴ:

Մարդու ծնվելուն պես` աշխարհը վրա է պրծնում ու նրա մեջքը կոտրում: Եթե երբեմն առ երբեմն մեզ հանդիպում են էջեր, որոնք պայթունակ են, այրում են ու խոցում, հոգոցներ, արտասուք ու լուտանքներ կորզում, իմացեք` դրանք գրվել են մի մարդու ձեռքով, ում մեջքը դեռ չի կոտրվել, ում միակ զենքը մնացել է խոսքը, իսկ նրա պոսքը միշտ ավելի զորեղ է, քան կեղծիքը, աշխարհի կործանիչ հարվածը, ավելի զորեղ, քան կտտանքի բոլոր գործիքները, որ վախկոտներն են հորինել անհատականության հրաշքը ճզմելու համար: Եթե մեկնումեկը համարձակվեր իր սիրտը լիովին դատարկել, գլխին եկածը իրոք ներկայացնել, իսկակական ճշմարտությունը ջրի երես հանել, իմ կարծիքով` աշխարհը քարուքանդ կլիներ, հողմացրիվ, և որ Աստված, ոչ դիպվածը, ոչ էլ կամքը չէին կարող երբեք կրկին ի մի բերել փշուրները, ատմոները, անբաժանելի մասնիկները,որոնցից կազմված է աշխարհը:

Աշխարհը հալից ընկել է. մի դատարկ տռելն ինչ է` ուժը չի պատում:

Ինչ ուզում ես` արա, բայց թող արածդ հրճվանք բերի: Ինչ ուզում ես` արա, բայց թող արածդ էքստազ արթնացնի:

Բոլորը խրվել են, մնացել սեփական քաքի մեջ. բոլորը, ովքեր ջանք չեն խնայել կատարելության հասնելու համար:

Էս ցեղին պատկանող մարդը պետք է կանգնի բարձունքում` անկապ խոսքերը բերանին և իր աղիքները դուրս թափի: Դա է ճիշտն ու անհրաժեշտը նրա համար:

Ես ուզում եմ տղամարդկանց ու կանանց, ծառերի աշխարհ, որը լուռ է (մեր աշխարհում անչափ շատ են խոսում), ուրիշ եզերքներ տանող գետերի աշխարհ, բայց ոչ թե լեգենդի վերածված, այլ էնպիսի գետերի, որոնք քեզ կապում են այլ տղամարդկանց ու կանանց, ճարտարապետության, կրոնի, բույսերի, կենդանիների հետ, գետերի, որտեղ նավարկում են և խեղդվում, ոչ թե առասպելներում ու լեգենդներում, գրքերում ու անցյալի փոշում են խեղդվում, այլ` ժամանակի, տարածության և պատմության մեջ: Ես Շեքսպիրի ու Դանտեի նման օվկիանոսներ դարձող գետեր եմ ուզում, գետեր, որ չեն ցամաքում անցյալի դատարկության գրկում: Օվկիանոսներ, այո: Թող ավելի շատ օվկիանոսներ լինեն, նոր օվկիանոսներ, որոնք սրբում տանում են անցյալը, օվկիանոսներ, որոնք երկրաբանական նոր գոյացումներ են առաջացնում, նոր տեղագրական հեռապատկերներ և արտասովոր, ահասարսուռ մայրցամաքներ, օվկիանոսներ, որոնք ավերում ու պահպանում են միաժամանակ, օվկիանոսներ, որոնցով կարելի է նավել դեպի նոր հայտնագործություններ և նոր հորիզոններ: Թող ավելի շատ օվկիանոսներ լինեն, ավելի շատ հեղաշրջումներ, պատերազմներ, կոտորածներ: Թող նոր աշխարհի տղամարդկանց ու կանանց ոտքերի արանքում դինամոներ բանեն, թող իսկական մոլուցքի, կրքի, մեծագործության, դրամայի, երազանքների, խենթության աշխարհ լինի, որն էքստազ է առաջ բերում, ոչ թե դատարկ տռտռոց:

Գաղափարի աշխարհն էնքան է շահարկվել գիտակցության կողմից, որ երաժշտություն ծնող ոչինչ չի մնացել, ակորդեոնի դատարկ փուքսը չհաշված, որից սուլոցով դուրս եկող քամին եթերն է ծվատում:

Մեր պատկերացրած կյանքը կրպակից ջրի գնով առած ռոմանտիկա է: ...Մենք նման ենք վայրի ձիերի երամակի, ակնակալները` աչքերիս: Մոլեգնահար: Խուճապավազ: Անդունդի եզրին: Ի վար: Ինչ ուզում է լինի, միայն թե թափ ու խռովք բերի: Առա'ջ: Առա՜ջ: Մեկ է, թե ուր: Եվ միշտ փրփուրը բերանին: «Ալելո՜ւյա» կանչելով: Ալելո՜ւյա: Ինչի՞ համար: Աստծուն է հայտնի: Սա մեր արյան մեջ է: Կլիմայից է: Հազար ու մի բանից: Սա նաև վերջն է: Մենք փուլ ենք ածում ամբողջ աշխարհը: Բայց չգիտենք` ինչի համար: Մեր ճակատագիրն է: Իսկ մնացածը քաք է սովորական...

անգլերենից թարգմանեց ԶԱՎԵՆ ԲՈՅԱՋՅԱՆԸ