բանասիրական գիտությունների
թեկնածու
ՄԵՐ ՕՐԵՐԻ ՀԱՅ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹՅՈՒՆԸ
Արդի հայ պոեզիան զարգացման իր ճանապարհն է անցնում:
Եվ եթե փորձենք այսօրվա հայ գրական դաշտում առանձնացնել բանաստեղծների, ապա իրենց
ձեռագրերով ինքնատիպ են Հասմիկ Սիմոնյանը, Ռուզաննա Ոսկանյանը և Տաթև Չախչախյանը:
Ընտրությունը պայմանավորված է նրանց`
իրարից տարբեր լինելով: Այդ բանաստեղծությունները
տարբեր մտածողություններ են և տարբեր տրամադրությունների արտահայտումներ:
Հասմիկ
Սիմոնյանը հրատարակել է երկու ժողովածու` «Լուսնոտ
բառեր» (2005), «Թափթփված սենյակներ» (2010) և արժանացել է գրական բազում
մրցանակների:
«Նյութի մատուցման» ձևը թերևս Հասմիկ Սիմոնյանի գեղագիտության ամենակարևոր տարրն է,
հենց այն է «միս ու արյունով» լցնում
բանաստեղծուհու դիսկուրսը: Այն բարձրացնում է արդի պոեզիայի սահմանների և էության
մասին հարցը, որն այժմեական է արդի գրականության համար ընդհանրապես: Բանաստեղծուհին` ինքն
էլ փնտրտուքի մեջ է, ասելիքի ձևն է որոնում. «…տուր ինձի, տեր, ստիխի ճիշտ ֆորման/ ու եթե ոչինչ էլ չշրջենք, գոնե հենվելու տեղ կունենանք »[1]:
Հասմիկ
Սիմոնյանի բանաստեղծություններն ընթերցելիս ակամա հիշում ես 20-րդ դարի 60-70-ական
թթ. ամերիկուհի բանաստեղծ Էնն Սեքսթընին: Իհարկե, դրանք տարբեր հոգեվիճակներ են.
խոսքը պոետական ազդեցության, ոճական
նմանությունների, աշխարհընկալման, բանաստեղծական դրամատիզմի և անհատականության
ուժի մասին է: Սեքսթընի պոետական հավատամքը
կարող ենք համարել այս միտքը. «Այս ցեղատեսակի կանայք կարողանում են մեռնել առանց արցունքի:/ Ես այդ տեսակից եմ»[2]:
Հ.
Սիմոնյանի բանաստեղծական հերոսուհին էլ հեղափոխական
է, պայքարող և ուժեղ, համարձակ է, նա
չհամակերպվող անհատն է. «…եթե ես անձրև լինեի, ջրհեղեղի պես կլցվեի մեր տուն,/
եթե ես գետ լինեի, կքշեի կամուրջները…»[3], - գրում է
բանաստեղծուհին:
Նրա
բանաստեղծություններում էլ հիշատակվում են
կանայք, որոնք ուժեղ են, համարձակ, ճակատագրական. բանաստեղծուհին լսում
է Կաաս, սիրում է Ֆրիդային… «Ես գոլորշուց տաքացած/ ապակու այտին/ անվերջ խզբզում էի/ քո դիմանկարը/ և ցածրաձայն երաժշտություն լսում,/ ու ինձ թվում էր՝/ ձյունը իջնում է ինձ նման/ ՊատրիսիաԿաաս լսելով... »[4]:
Այս
բանաստեղծության մեջ լարվածությունը, տրամադրության թախիծը փոխանցվում են ընթերցողին:
«…փաթիլվող նոտաների պես/
ձյունը շոյում էր/ մարդկանց/ նյարդերի պես պրկված փողոցներին,/ միայնակ շներին,/
կիսաորբ ու ճկվող/ ծառերին,/ ու էլի մյուս բոլոր մարդկանց,/ որ այնքան երկար էին
քայլել/ առանց շոյանքի ու սիրո... »[5]:
Հ. Սիմոնյանի բանաստեղծական լեզուն իր ինքնատիպության
հետ մեկտեղ ունի յուրատիպ ռիթմիկա, որը նման է ժամանակակից երաժշտության ռիթմին. այն հաճախ անկանոն, քաոսային, բայց, այնուամենայնիվ, տեղակայման յուրաքանչյուր պահին իր մեջ պահպանում է «յուրօրինակությունները», որոնցով տարբերվում է մինչ այդ եղած հանգերից: Պատկերների, կերպարների ամբողջականությունն է
ստեղծում Հ. Սիմոնյանի բանաստեղծական ռիթմը: Բանաստեղծուհու լավագույն տեքստերում կա գործողության տպավորություն ստեղծող իմաստային ամբողջություն: Եվ դա անգամ այն դեպքում, երբ այդ տեքստերի բովանդակությունը հաճախ, պարզվում է, ակնթարթային են, երկրորդական, և պատահական. «նյարդայնացած մաքրում էի մանդարինը/ ու կծում ներքևի
շուրթիդ պես/ ոչ մի գիրք չի պատմում քո մասին/ ախր ես որոշել էի չգրել/ հիշում ես թե
ինչ կարդացի քեզ համար/ դրանք սուտի բաներ էիր,/ դրա համար կատաղած շպրտեցի գիրքը/
մայրս երազ էր տեսել. մեծ տղամարդու էի համբուրում,/
կատաղել էր ու ինձ զանգել:/ էհ, սիրելիս, գոնե լինեիր չափահաս»[6]:
Ե՛վ գործողությունները,
և՛ պատկերները, և՛ նյութի մատուցման ձևը բանաստեղծուհու
կերպարները դուրս են բերում առօրեականի շարքերց: Իսկ «բանաստեղծականը» գուցե հոմանիշն է «ոչ առօրեականի», որը կարիք չունի ռացիոնալ հիմնավորման:
Եվ թեկուզ
Հասմիկ Սիմոնյանի պոեզիան անհատականացված է, նրան
այդքան էլ հասկանալի չէ «մենք» դերանունը, այնուամենայնիվ, նա
մեր հասարակության այն
մասի ձայնն է, որին
սովորաբար ավանդական արժեքները սովորեցրել են լռել:
Բանաստեղծուհին թղթի առաջ վերլուծում, տնտղում է ինքն իրեն: Նա նկարագրում է իր
կենսագրության մանրամասները հոգեվերլուծության չափումների համաձայն: Այդպիսին է հետևյալ բանաստեղծությունը. «շոգի մեջ ստվերները հետ-հետ էին քաշվում/ ես աչքերս փակ գնում եմ նրանց հետևից ու հասնում մանկությունից ներս/ …կանաչ խոտերի մեջ տատդ աքլոր էր մորթում/
մատաղ/արյունով խաչ էր արել ճակատիս/ դու ժպտում էիր/ հետո քո ընտրած ամենասիրուն աքլորի գլուխը/ խոտերի ու արյան մեջ տեսար/ զգացիր մահը ու փախար հեռու/ …դու շատ փոքր էիր/ չալմայով ծածկված մարդու հետ անցնում էիր փողոցով/ երբ արնաջուրը սղաց ոտքերիդ տակով/ դու վախեցար ու ճչացիր/ պատերազմ էր շուրջբոլորը/
ռմբակոծություններ/ դու պատկերացրեցիր քեզ ու մորդ մորթած/ ու ճչում էիր/ …հետո մի օր հայրդ չվերադարձավ իսկ աստված էլի մեծ էր/ դու էլի շատ փոքր/ շոգ/
գիլյոտինի պես/ արագ/ հատու/
նուրբ ու անաղմուկ կյանքի պես ինջնող շոգ/ ու թունավոր կանաչ խոտերի մեջ նետված կյանք/ ամէն»[7]:
Այստեղ կարևորը պոետի հետևից գնալով հոգեվերլուծության մեջ ներթափանցելն է:
Հ. Ս. բանաստեղծությունների
ընդգծված առանձնահատկություններից է հումորը, ինչքան էլ դրամատիկ հոգեվիճակ է պատկերված, այնուամենայնիվ
լալկանություն չկա այնտեղ, օրինակ` «Սեր» բանաստեղծությունը. «Գլուխս մտցրեցի Թումանյանի հեքիաթի գրքի մեջ ու գոռացի`/ արև, դու մեծ ես ու ազնիվ, ասա` ու՞ր գնաց իմ սեր-բանաստեղծությունը:/ Յոթ սարից էն կողմ, - սկսեց պաթետիկ ձայնով ասմունքել արևը:/ «Անդարդ լինեի, հեքիաթդ լսեի», իջա հեքիաթից, մտա մանկապարտեզ,/ որ իմ ընտրատեղամասն էր:/ Գլուխս մտցրեցի քվեատուփի մեջ ու գոռացի` Չակ Նորիս,
իմ թեկնածու, յարիս չտեսա՞ր:/ Սրա լեզուն չհասկացա: Երևի քֆուր տվեց:/ Մտա տուն: Մեր տանը սիրո մասին չենք խոսում:/ Բանուգործ չկար անելու: Անկախ ինձնից սկսեցի բանաստեղծություն գրել:
Մեկի փոխարեն երկուսը»[8]:
Ընթերցելով Հասմիկ Սիմոնյանի բանաստեղծությունները` ակամա գալիս
ենք այն համոզման,
որ նրա պոեզիայում, հակառակ
բոլոր կանոնների, չկանոնարկվածությունը իրեն թույլ
է տալիս լինելու
շքեղություն:
Դեռևս
20-րդ դարի սկզբին առաջացավ
պոետական մի նոր դպրոց, որը կրեց «պատկերային պոեզիա» անվանումը,
այսինքն` պոեզիայում տիրապետող դարձավ պատկերը: Արդի
գրականության ինքնատիպ բանաստեղծուհիներից է Ռուզաննա Ոսկանյանը, որ «պատկերային
պոեզիայի» հետևորդներից է: Ռ.
Ոսկանյանի պոետական աշխարհը ինքնատիպ է ու անկրկնելի: Նրա բանաստեղծություններում արևը այրող չէ,
անձրևը հորդ չէ: Այնտեղ բնությունն է տիրողը. քամին է,
մայրամուտն ու արևածագը, ծովը, երկինքը, բացվող օրն ու իջնող երեկոն:
Բանաստեղծուհին ոչ միայն նկարագրում է բնության երևույթները որպես այդպիսիք, այլ
դրանց միջոցով մեզ է տալիս իր մտքերի աշխարհը, զգացմունքները, շրջապատող իրականության
իր տեսությունը: Ինչ
վերաբերում է ոճական հնարներին, վառ պատկեր ստեղծելու համար բանաստեղծուհին
օգտագործում է փոխաբերություններ, մակդիրներ, համեմատություններ:
Ռուզաննա Ոսկանյանի բանաստեղծությունները հոգու թռիչք են, զգացմունքների և մտքերի անզուսպ ժայթքում: Քանդելով բանաստեղծության կառուցվածքի ավանդական օրենքները` նա պոետական տեքստի համար ստեղծում է յուրահատուկ անսովոր հյուսվածք` անկրկնելի գեղարվեստական աշխարհ: Առանձնահատուկ է
նրա «Իմ անունը քո շուրթերին
այնքան
օտար
թվաց…» բանաստեղծությունը: Այս գրվածքը կարծես կնոջը
նվիրված օրհներգ լինի, մայրերգություն. մայրն է գարունն ու կյանքը
ամփոփում իր մեջ:
«Մայրս քնելիս ափի մեջ մի գարուն է թաքցնում,/ որ երբ երազում զգա, թե
մրսում եմ, բացի ձեռքը:/ Իսկ ես բարկացած տրորում եմ աչքերս, որ չարտասվեն,/
որովհետև հեռվում մեր հորինած լռությանը խառնված սարեր կան/ ու ապակու պես
ճանապարհին ցրված ժպիտներ,/ որովհետև…/ Մայրս կամացուկ բացում է ափը… մամ, ծառերը
կանաչեցին…»[9]:
Բանաստեղծուհին չի սահմանափակվել միայն բանաստեղծության ձևային կողմի նորարարությամբ: Ռ. Ոսկանյանի պոեզիայում դադարները, ճկունությունը, փափկությունը, կտրտվածությունը, բանաստեղծական շրջանակներից դուրս գալը, այս ամենը պարուրվում են երաժշտականությամբ և մտքերով, որոնց միջոցով ընթերցողը լսում է բանաստեղծուհու կենդանի շունչը: Նրա պոեզիան կարծես գրվում է ինքնիրեն, բանաստեղծուհու զգացմունքներն ու մտքերը դառնում են պատկեր,
իսկ պատկերը հալչում ու դառնում է տող: Ահա տարբեր բանաստեղծություններից պատկերների
մի գեղեցիկ փունջ.
«Ճանապարհին իրար պատահաբար գտած երկու ոտնաձայներ
հոգնած հորանջում են…/, սիրտս կամացուկ թաքնվում է ձեռքերիդ մեջ…/, դռան փոքրիկ անցքերից
ներս է սողում կծկված մայրամուտը…/, ծակ տանիքից թաքուն կաթում է կծկված երկինքը…/,
նույնիսկ պատուհանից կախված շոկոլադոտ մատները քամին չլիզեց …/ գիտե՞ս, դու իմն ես
ժամացույցի կանգնած շնչառության նման…»[10]:
«Թափանցիկ
անձրևներ»
ժողովածուում հերոսուհին ապրում է իր ստեղծած աշխարհում և այնտեղ իրեն երջանիկ է զգում: Նա վախենում է կարծես իրականությունից, վախենում
է ցավից ու պատսպարվում է իր կառուցած աշխարհում. «Ուսերիս առավոտվա նման տաք
վերնաշապիկդ եմ գցել/ ու ինձ շեմին ծալապատիկ նստած աստված եմ զգում:/ Ինչ լավն է
չէ՞ իմ ստեղծած աշխարհը…/ Ջրերի վրայով քայլում է քնաթաթախ լուսաբացը,/ ու քամին
սրինգ է նվագում սարերի հետևում,/ ծառերի կանաչ երազում կրկին անձրև է գալիս,/ ու
նրանք փորձում են ժպտալ/ (միակ բանը, որ չեմ կարողանում անել), / ու այնքան լուռ
է, ու այնքան տաք է վերնաշապիկդ առավոտվա նման…/ Ուսերիս առավոտվա պես տաք ձեռքերդ
են փարվել/ ու ինձ ամպերից մի փոքր ներքև նստած/ ու ժպտացող աչքերը երկնքին հառած
աստված եմ զգում»[11]:
Բանաստեղծուհին իր բյուրեղյա հայերենով գրված բանաստեղծություններում հայտնվում է մե՛կ որպես «գանգուր» արև,
որ ժպտում է
կյանքին ու աշխարհին,
մե՛կ որպես հասուն ու սիրող կին. «Ծնկաչոք եկա քեզ
մոտ,/ թվաց` աշխարհներ եմ կտրել-անցել…»[12]:
Ռուզաննա Ոսկանյանի պոետական պատկերները առանձնանում են ոճի
դասական պարզությամբ, հարստությամբ ու գեղեցկությամբ: Բանաստեղծուհու պոեզիան զգացմունքային
է, տողերի արանքում ապրում են բազմագույն ու նրբահյուս ապրումներ, այդ պոեզիան մարդկային
է, բարի, շոյող:
«Ես առավոտյան հողաթափերով եմ միայն թավալվում փողոցի
կանաչ ասֆալտի վրա,/ որ չտրորեմ ինչ-որ մեկի երկինքը, որ մոռացել է այնտեղ,/ ես առավոտյան
շապիկիս գզգզված մազերով ծածկում եմ քրքջացող ուսերս/ ու անխղճորեն ժպտում` հայելու
ետևում թաքնված ինչ-որ մեկի երկնքին…/ Ես սովորել եմ արդեն փիսիկի նման կամացուկ ճանկռոտել
երկնքը,/ դժվար չէ, գիտե՞ս…»[13]:
Երկրորդ ժողովածուում, որ վերնագրված է
«Հետո
և ավելի հետո», պատկերները տեղի են տվել, ավելի շատ ապրումներ են: Այս ժողովածուում արդեն բանաստեղծուհին իրական
աշխարհում է. հեքիաթը բախվելով իրականությանը` վերածվում է պղպջակի. ահա «Կարմիր
գլխարկ»
բանաստեղծությունը. «…արջը ասաց`
ես եմ քո փեսացուն,/ որջս տաքուկ է,/ վերքերդ կշոյեմ` կլավանան/ (թևերիս տեղերը մրմռալ
սկսեցին),/ արջը ասաց` քեզ կգրկեմ, գետը կանցնենք:/ Գլխարկը աչքերիս քաշած` անմեղ,
անմեղ,/ շշնջացի` այո,/ մտածեցի` կհամբուրեմ, մարդ կդառնա:/ Գետը լցվեց արցունքներով,/
հասավ որջին./ «Փրկիր, տատի.../ Կարմիր Գլխարկ»[14]:
Ռուզաննա Ոսկանյանի պոեզիան գեղարվեստական մտածողությամբ է կերտվում: Նրա բառերի
աշխարհը գեղեցիկ է: Նա գիտի գեղեցիկ բառերից հյուսված պատկերներով խորը ապրումներ արտահայտելու
գաղտնիքը: Նա սովորական, առօրեական բառերն
իրար կապում է այնպես, որ տողերի արանքում ապրում է փիլիսոփայական խոհը. «...Կրկնվող առավոտներից ու գիշերներից/ հոգնած կին,/ արի մեր տուն:/ Տաք թեյի շուրջ/ մի քանի դար կլռենք,/ ու ոչ ոքի մտքով չի էլ անցնի/ մի կողմ գլորել քարը/ ու մտնել ներս»[15]:
Առանձնահատուկ է նաև Տաթև Չախչախյանի պոեզիան: Նա կարծես աշխարհում կատարվող իրադարձությունների
արձանագրողը լինի: Հարցազրույցներից մեկում Տ. Չախչախյանը
նշում է. «Բանաստեղծության
պարագայում օբյեկտն է կանչում ու ասում` գրի իմ մասին: Լրագրողի պես օբյեկտի հետևից
վազելով դժվար թե ստացվի»[16]:
Իր «Ուրիշ բաների ժամանակը» բանաստեղծության մեջ Տ.
Չախչախյանը կարծես մատնանշում է իր որդեգրած ուղղությունը.
«Տատս ասաց./ -Հայրենիքի մասին մի բան կարդա:/ Ասացի./ -Չունեմ:/ -Սիրո մասին գործդ կարդա:/ -Տատ... չկա.../ -Աշնան մասին... Տերյանի պես.../ -Դե... Չեմ գրել.../ -Բա ի՞նչ ես գրել:/ -Ո՞նց ասեմ, տատ,/ հիմա լինել-չլինել չկա,/ աստված-չաստված չկա,/ աշխարհում լիքը ուրի'շ մարդ կա,/ գլոբալիզացիա,/ հազար ու մի ֆեդերացիա,/ Մինսկի խումբ կա,/ վրաց-օսական պատերազմ/ ու բալկանյան խժբժոց կա,/ Տիբեթի ինքնորոշում կա,/ ջհուդամասոնական դավադրություն,/ ու հոմոֆոբիայի դեմ պայքար կա:/ Ամերիկայում սև նախագահ կա…»[17]:
Բայց Տաթև Չախչախյանը զուտ արձանագրող չէ: Նրա
պոետական լեզուն կենդանի է, ամենօրյա, կյանքով լի: Այնտեղ կան և՛ փայլուն հումոր,
և՛ զգացմունքի ուժ, բանաստեղծությունները
հոսում են ազատ հոսքով: Բանաստեղծուհու լավագույն գործը թերևս կարելի է համարել «շաբաթ գիշեր, լույս կիրակի …»
բանաստեղծությունը: Այստեղ ինչքան էլ
լսելի են անձնական նոտաները, բայց և այնպես այն յուրատիպ խաղաղության կոչ է,
աշխարհին սթափեցնելու ձայն, որը մատուցման նոր ձև, չափ ու հանգ ունի:
«հարգելի Քրիստոս/ հետաձգիր գալուստդ մեկ օրով/ որովհետև վաղը կիրակի է ու պիտի
քնեմ/ …պարոն քաղաքապետ/ դադարեցրու շինարարությունը/
արգելիր երթևեկությունն/ ու հայտարարիր լռության րոպե/ իմ հիշատակին/ թող Համասը չնետի ռումբեր/ ու Ալիևը
չկրակի Արցախի վրա/ գոնե վաղը/ ու հարգելի Ալ-Քաիդա/ վերջացրու հակամարտությունն/
արաբաիսրայելական/ եվ մեծ ու փոքր հսկաներ/ զինադադար կնքեք էս գիշեր/ որովհետև վաղը
կիրակի է ու ես պիտի քնեմ/ …վերջապես/ սև թուղթ ուղարկեք տնեցիներիս/ չհիշվող երազի
պես սև/ ու բացակա դրեք ինձ մոլորակից/ որովհետև շաբաթ է/ կեսգիշեր/ կանգնած եմ օրվա
եզրին/ ու գցվում եմ ներքև/ բարի գիշեր»[18]:
Հասմիկ Սիմոնյանի և Տաթև Չախչախյանի պոեզիային հատուկ է առանց կետադրության և փոքրատառերով գրելը: Դա այն է, ինչ բանաստեղծ Հովհ. Գրիգորյանն իր` «Թե ինչպես անհետացավ
բանաստեղծությունը»
հոդվածում հիշատակել է. «1912 թվականի վերջերին Գիյոմ Ապոլիները հրաժարվում է բանաստեղծություններում կետադրական նշաններ օգտագործելուց` դա բացատրելով այսպես. «Կետադրության նշաններն անօգուտ են, որովհետև բանաստեղծություններում իսկական կետադրությունը ռիթմն ու պաուզաներն են»: Այդպիսով նա
ցանկացավ անխզելիորեն իրար
կապել բանաստեղծության ռիթմն
ու բովանդակությունը»[19]:
Բանաստեղծության դերի և ազդեցության մասին ուշագրավ
է մեր օրերի անգլիացի ականավոր գրող Ջասպեր Ֆորդերի հետևյալ միտքը. «…պոեզիան շրջանցում
է բանականությունը և գնում ուղիղ լինֆո համակարգ… այն գրական աշխարհի կոկաինն է»[20]:
Եթե ընթերցողին
կարդացած բանաստեղծությունը «կոկաինի» ազդեցություն չտա, ապա նա
կփորձի կարդալ մեկ այլ պոետի:
Գրեթերթ 2014
[1] hetq.am/arm/news/21516/
[2]
www.gumer.info/bibliotek_Buks/History/spankeren/39.php
[3] hetq.am/arm/news/21516/
[4] www.gisher.ru
›
[5] www.gisher.ru
›
[6] hetq.am/arm/news/21516/
[7] mamikonyanaram.blogspot.com/2012/10/hasmik-simonyan_22.html
[8] hetq.am/arm/news/21516/
[9] Ոսկանյան Ռ., Թափանցիկ
անձրևներ, Եր., 2007թ., էջ 61:
[10] www.akumb.am/showthread.php/50480-
[11] Ոսկանյան Ռ., Թափանցիկ անձրևներ, Եր., 2007թ., էջ 34:
[12] Ոսկանյան Ռ., Հետո և ավելի հետո, Եր., 2013թ., 45 էջ:
[13] Ոսկանյան Ռ., Թափանցիկ անձրևներ, Եր., 2007թ., էջ 40:
[14] Ոսկանյան Ռ., Հետո և ավելի հետո, Ե., 2013թ., էջ16:
[15] Նույն տեղում, էջ 66:
[16] Առավոտ, Սեպտեմբեր 12,
2013թ.:
[17] tatev-livingsthone.blogspot.com/
[19] «Գրական թերթ», 1970թ., 6 նոյեմբերի:
No comments:
Post a Comment